Honored and humbled to receive a fellowships from the European Forum of the Software Research Community, also known as SWForum.eu. During the next months I will have the opportunity to publish posts related to my two most favorite topics, Open Source Software and Software Engineering.
SWForum.eu aims to create a self-sustainable online forum that facilitates and encourages both researchers and practitioners as well as projects in software, digital infrastructure and cybersecurity to create intersections of expertise and a multidisciplinary approach to research and innovation. This forum seeks to set in place the European research roadmap and offer cross-fertilisation of competencies to all other research and innovation areas. SWForum.eu works to enhance the visibility and increase the competitiveness of research and innovation in the field of software technologies, digital infrastructure and cybersecurity, especially European funded Research and Innovation Action (RIA) projects. Moreover, the project aims to introduce best practices and technology transfer opportunities to cross-synergise European excellence.
(δημοσιεύθηκε στην Μακεδονία της Κυριακής – έντυπο – στις 17/07/2022)
Στις 8 Ιουλίου ο Εθνικός Οργανισμός Δημόσιας Υγείας (Ε.Ο.Δ.Υ.) ανακοίνωσε ότι η καθημερινή επιδημιολογική έκθεση που αφορά την COVID-19 θα γίνεται πλέον σε εβδομαδιαία βάση. Αυτή η αλλαγή, σύμφωνα με την ανακοινωση, θα οδηγήσει σε περισσότερα, πιο ποιοτικά και αξιόπιστα δεδομένα “χωρίς την μεροληψία που εμπεριέχει ο αριθμός των διενεργούμενων εξετάσεων ανά περιοχή και ανά ημέρα”. Διαβάζουμε επίσης ότι η ίδια πρακτική ακολουθείται από άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Σουηδία. Σε μια αντίστοιχη ανακοίνωσή στις 28 Ιουνίου, η Υπηρεσίας Ασφάλειας Υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου ενημέρωσε επίσης για μετάβαση από ημερήσια σε εβδομαδιαία επιδημιολογική έκθεση. Η δική τους αιτιολόγηση ήταν πως η COVID-19 έχει περάσει πλέον σε φάση ενδημικότητας, τα περισσότερα μέτρα έχουν αρθεί και επομένως τα περιστατικά αναμένεται να αντιμετωπίζονται, από εδώ και στο εξής, όπως οι υπόλοιπες ασθένειες του αναπνευστικού. Δίνεται επίσης έμφαση στο ότι τα δεδομένα θα συνεχίσουν να διατίθενται ως ανοικτά δεδομένα, βοηθώντας διεθνείς, εθνικούς και τοπικούς φορείς αλλά και πολίτες που θέλουν να εξάγουν χρήσιμα συμπεράσματα, μέσα από υποδομές φιλικές προς τους προγραμματιστές και αναλυτές δεδομένων. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρόμοιες πολιτικές ανοικτότητας συναντούμε στην Γαλλία, την Ιταλία και την Ισπανία.
Από την αρχή της πανδημίας στην Ελλάδα, παρατηρείται μια προσπάθεια να αποτρέψουμε οποιοδήποτε ενδιαφερόμενο να έχει πρόσβαση στα δεδομένα που αφορούν την COVID-19. Ενώ η χώρα διαθέτει όλες τις κατάλληλες υποδομές και παρέχει ήδη ανοικτά σύνολα δεδομένων σε άλλες περιπτώσεις, τα δεδομένα της πανδημίας φαίνεται πως “εξαιρούνται” της διαδικασίας και συνεχίζουν να δημοσιεύονται σε μη μηχαναγνώσιμη μορφή, πράγμα που δυσκολεύει την συλλογή και την περαιτέρω ανάλυση. Ενώ έχουμε την ευτυχία πλήθος εθελοντών στην χώρα μας να έχουν δημιουργήσει και να προσφέρουν ανοικτά σύνολα δεδομένων, ψηφιακά εργαλεία παρακολούθησης της πανδημίας και στατιστικές αναλύσεις υψηλών προδιαγραφών, δαπανώντας σημαντικό προσωπικό χρόνο για την μηχανογράφηση των κλειστών και δύσχρηστων μορφοτύπων που δημοσιεύει ο Ε.Ο.Δ.Υ., το Υπουργείο Υγείας όχι μόνον αδιαφορεί συστηματικά για αυτές τις λύσεις, αλλά με την μετάβαση σε εβδομαδιαία επιδημιολογική έκθεση, λειτουργεί ως τροχοπέδη για την εθελοντική δράση της κοινωνίας των πολιτών.
Τα ανοικτά δεδομένα και η ανοικτή διακυβέρνηση είναι οχήματα ξεκάθαρης επικοινωνίας και διαφάνειας μεταξύ μιας κυβέρνησης και των πολιτών της χώρας. Σε μια εποχή που ο ψηφιακός μετασχηματισμός αποτελεί μονόδρομο και σε μια χώρα που έχει δεσμευτεί, με την συμμετοχή της σε διεθνή δίκτυα και οργανισμούς, να προωθεί τα ανοικτά δεδομένα και την ανοικτή διακυβέρνηση, θα περιμέναμε δράσεις που θα ενισχύουν την ανοικτότητα, ιδιαίτερα για φαινόμενα παγκόσμιων κρίσεων, όπως μια πανδημία. Δυστυχώς, στην περίπτωση της χώρας μας φαίνεται πως, ειδικά για την πανδημία, τα πολλά δεδομένα “είναι φτώχεια”.
Καθώς μπαίνουμε στο φθινόπωρο παρατηρούμε ότι το ενδιαφέρον και η αγωνία του επιχειρηματικού κόσμου για το πως θα μοιάζει η νέα σεζόν είναι εντονότερο από άλλες χρονιές. Αυτό είναι βέβαια αναμενόμενο αφού, μετά την πρωτόγνωρη εμπειρία του lockdown εξαιτίας της πανδημίας του νέου κορωνοϊού, η ελληνική όπως και η παγκόσμια αγορά αντιμετωπίζουν ύφεση. Μία ύφεση που, για τις ελληνικές επιχειρήσεις ιδιαίτερα, εμφανίστηκε ακριβώς στο σημείο που διαφαίνονταν μια μικρή ανάκαμψη μετά από μια μακρά περίοδο της οικονομικής κρίσης.
Τα ερωτήματα εύλογα. Πότε θα επιστρέψει ο κόσμος σε μια ασφαλή, κανονική ροή; Πόσο αξιόπιστα και αποτελεσματικά θα είναι τα εμβόλια που βρίσκονται σε φάση ελέγχου; Πότε θα είναι ασφαλή και πάλι τα ταξίδια; Πότε θα αρχίσουν να διοργανώνονται εκθέσεις, συνέδρια και σεμινάρια δια ζώσης, χωρίς περιορισμούς; Αλλά ακόμη και στην περίπτωση που θεωρητικά “νικούμε” τον COVID-19 με κάποιο εμβόλιο, θεραπεία ή συνδυασμό αυτών· θα επιστρέψει ο κόσμος στις αγορές από φυσικά καταστήματα; Θα συνεχίζει να αγοράζει διαδικτυακά; Πως θα μοιάζει η καταναλωτική πραγματικότητα μετά τον κορωνοϊό;
Μέσα στην αβεβαιότητα των παραπάνω ερωτημάτων οι επιχειρήσεις καλούνται να πάρουν αποφάσεις και να σχεδιάσουν την στρατηγική τους για την νέας σεζόν. Σε αυτό το άρθρο χρησιμοποιούμε τους δείκτες που δημοσιεύθηκαν από το επίσημο website της Ελληνικής Κυβέρνησης, “Παρατηρητήριο COVID-19” και αφορούν τους μήνες από τον Μάιο έως τον Αύγουστο του 2020, που επιχειρήθηκε η επιστροφή σε μια “κάποια κανονικότητα” με σταδιακή άρση των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης, για να εξάγουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα. Πιο συγκεκριμένα, αυτά τα συμπεράσματα, προκύπτουν από την συνδυαστική μελέτη της 4ης, 8ης, 10ης και 13ης έκθεσης του παρατηρητηρίου που συμπίπτουν με το ημερολογιακό κλείσιμο των μηνών Μαΐου, Ιουνίου, Ιουλίου και Αυγούστου αντίστοιχα.
Κρούσματα – ΜΕΘ – Ανθρώπινες Απώλειες – Rt
Το υγειονομικό προφίλ της χώρας εμφάνισε σταδιακή επιδείνωση σε όλο το διάστημα από Μάιο έως και Αύγουστο.
Έκθεση
Μήνας Αναφοράς
Κρούσματα / Ημέρα*
ΜΕΘ*
Ανθρ. Απώλειες*
Rt*
4η
Μάιος
17
12
1
0.25
8η
Ιούνιος
25
10
στο 0
0.3
10η
Ιούλιος
91
13
1
1
13η
Αύγουστος
220
38
4
0.72
*μέσοι όροι.
Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμε μεγάλη αύξηση των κρουσμάτων από 17 τον Μάιο σε 220 τον Αύγουστο (κατά μέσο όρο), που οδήγησε αντίστοιχα σε σχεδόν τριπλασιασμό των εισαγωγών σε ΜΕΘ και τετραπλασιασμό του αριθμού των ανθρώπινων απωλειών. Το Rt, ο ρυθμός διασποράς του ιού δηλάδή για κάθε νέο κρούσμα που εμφανίζεται, ξεκίνησε από 0.25 και σήμερα βρίσκεται στο 0.72 έχοντας περάσει από το ανησυχητικό 1.0. Σε απόλυτους αριθμούς, τα παραπάνω δεδομένα θεωρούνται από τους ειδικούς διαχειρίσιμα σε σχέση με τις αντίστοιχες καταγραφές σε παγκόσμιο επίπεδο.
Κινητικότητα
Η κινητικότητα στη χώρα άρχισε δειλά από το τέλος του lockdown και δείχνει, έκτοτε, να βρίσκεται σε συνεχή αύξηση.
Έκθεση
Μήνας Αναφοράς
Πληθυσμού
Καταστήματα
Εργασία
ΜΜΜ
4η
Μάιος
Σταθερή
+33%
+27%
+32%
8η
Ιούνιος
Σταθερή
+50%
+37%
+46%
10η
Ιούλιος
Αύξηση
+59%
+38%
+55%
13η
Αύγουστος
Αύξηση
+66%
+36.4%
+53%
Ο σημαντικότερος δείκτης είναι η σταδιακή επιστροφή των καταναλωτών στα καταστήματα, που δείχνει αύξηση καθ’ όλο το τετράμηνο. Οι μικρές μειώσεις στην κινητικότητα όσον αφορά στην Εργασία αλλά και τα Μέσα Μαζική Μεταφοράς τον μήνα Αύγουστο, θεωρούμε ότι είναι αναμενόμενες αν λάβει κανείς υπόψη τις προγραμματισμένες άδειες για την περίοδο των διακοπών. Τέλος, από τα δεδομένα φαίνεται ότι κατά μέσο όρο 1 στους 3 καταναλωτές δεν έχει “επιστρέψει” στα καταστήματα.
Τουρισμός
Τα δεδομένα που έχουν καταγραφεί και αφορούν τον τουρισμό είναι λίγα έως τώρα ωστόσο, μερικοί δείκτες που υπάρχουν επιβεβαιώνουν την διαισθητική παρατήρηση ότι τα πράγματα δεν πήγαν καλά αυτό το καλοκαίρι.
Πιο συγκεκριμένα στην 6η έκθεση του παρατηρητηρίου για τον COVID-19 αναφέρεται ότι οι ταξιδιωτικές εισπράξεις τον Απρίλιο του 2020 σε σύγκριση με τον Απρίλιο του 2019 εμφανίζουν μείωση 98,7% και αντίστοιχα οι αφίξεις τουριστών μείωση 96,2%. Από τα νούμερα αυτά γίνεται εμφανές ότι το lockdown αλλά και η αβεβαιότητα που που συνοδεύει την πανδημία, ανέστειλε την διάθεση για ταξίδια και τουρισμό ήδη από τον Απρίλιο.
Οι παραπάνω ενδείξεις επιβεβαιώνονται και στην 13η έκθεση που δημοσίευσε δεδομένα που αφορούν την τελευταία εβδομάδα του Αυγούστου. Σε αυτήν την έκθεση διαβάζουμε ότι η ο αριθμός των επιβατών εσωτερικού εμφάνισαν μείωση της τάξεως του 47,1% σε σχέση με πέρυσι ενώ αντίστοιχα για τους επιβάτες εξωτερικού έχουμε μείωση 66,2%. Αυτό σημαίνει ότι ενώ πάνω από το 50% των εγχώριων ταξιδιωτών επέλεξαν να ταξιδέψουν αυτήν την χρονιά, “χάσαμε” τον 1 στους 3 ταξιδιώτες του εξωτερικού. Λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτά τα δεδομένα αφορούν τους μήνες με την υψηλότερη προσέλευση μπορούμε να αντιληφθούμε ότι ο κραδασμός στον τουρισμό ήταν μεγάλος.
Όπως είπαμε τα στοιχεία είναι ακόμη πολύ λίγα για να βγουν ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τον κλάδο του τουρισμού. Πιστεύουμε πως τόσο το κράτος όσο και οι σχετικοί φορείς θα πρέπει να διευκολύνουν τους επιχειρηματίες του χώρου αυτού, με αναλυτικά δεδομένα, για να μπορέσουν να προετοιμαστούν έγκαιρα και αποδοτικά για την επίσης δύσκολη σεζόν του 2021.
Λιανεμπόριο
Όπως είναι αναμενόμενο ο κλάδος του λιανικού εμπορίου έχει επίσης πληγεί για λόγους που προαναφέραμε και σχετίζονται με την επιδημιολογική κατάσταση της χώρας, το lockdown και τα μέτρα αποστασιοποίησης αλλά και το πλήγμα στον τουρισμό όσον αφορά την καλοκαιρινή περίοδο.
Στις εκθέσεις του παρατηρητηρίου COVID-19 έχουμε σχετικά λίγα δεδομένα που αφορούν αμιγώς το λιανεμπόριο. Είναι ενδεικτική η αναφορά σε μείωση 5.3% τον μήνα Ιούλιο σε σχέση με την απόδοση του 2019 και αντίστοιχα η μείωση 6.9% για τον μήνα Αύγουστο. Αν λάβουμε υπόψη ότι οι δύο αυτοί μήνες είχαν την μεγαλύτερη κινητικότητα μετά το lockdown και ενδυναμώθηκαν από τον όποιο τουρισμό, τότε μπορούμε να υποθέσουμε με σχετική ασφάλεια ότι οι αντίστοιχες μετρήσεις τους μήνες του lockdown αλλά και για τον Μάιο και Ιούνιο, που αποτέλεσαν μήνες προσαρμογής, ήταν εξίσου ή περισσότερο κακές.
Ηλεκτρονικές συναλλαγές
Το πλήγμα στην ελληνική αγορά, δείχνει να αντισταθμίζει κάπως, η στροφή των καταναλωτών στις ηλεκτρονικές συναλλαγές.
Έκθεση
Μήνας Αναφοράς
Αριθμός Συναλλαγών
Αξία Συναλλαγών
4η
Μάιος
+15%
-10%
8η
Ιούνιος
+33.9%
+10.1%
10η
Ιούλιος
+31.7%
+3.4%
13η
Αύγουστος
+34%
+9.4%
Στον παραπάνω πίνακα βλέπουμε, ανά μήνα, την ποσοστιαία μεταβολή των ηλεκτρονικών συναλλαγών συνοδευόμενη από την ποσοστιαία μεταβολή της αξίας των συναλλαγών αυτών. Παρατηρούμε ότι τον μήνα Μάιο το ποσοστό της αξίας των συναλλαγών είναι αρνητικό. Αυτό μπορεί να οφείλεται στον γενικότερο περιορισμό των αγορών που ακολούθησε το lockdown (από τη μία η κινητικότητα μειώθηκε και άρα τα έξοδα κατά τη διάρκεια της ημέρας, από την άλλη πολλοί καταναλωτές πέρασαν ενστικτωδώς σε μια φιλοσοφία αποταμίευσης σε περίπτωση που τα πράγματα δυσκολέψουν οικονομικά).
Σε γενικές γραμμές δείχνει να υπάρχει μια στροφή προς τις ηλεκτρονικές συναλλαγές που όμως περιλαμβάνει ένα λεπτό σημείο για τους επιχειρηματίες. Κατά τη διάρκεια του lockdown οι καταναλωτές αντικατέστησαν, υποχρεωτικά, ένα κομμάτι των αγορών τους που συνέβαινε με επίσκεψη σε φυσικό κατάστημα, με ηλεκτρονικές παραγγελίες. Αυτό όμως απλώς μεταφέρει τα έσοδα σε ένα άλλο κανάλι πληρωμών, δεν αποτελεί αύξηση των εσόδων.
Τι να περιμένουμε τη νέα σεζόν;
Όλες οι παραπάνω μετρήσεις δυστυχώς επιβεβαιώνουν τον βαθύτερο φόβο όλων μας, ότι δηλαδή ο νέος κορωνοϊός θα είναι μαζί μας για καιρό. Διανύουμε ήδη τον 7ο μήνα μετά την εμφάνισή του στην χώρα μας και, όπως όλα δείχνουν, θα συμβιώσουμε μαζί του και για το έτος 2021. Ακόμη και στο ευτυχές σενάριο της έναρξης εμβολιασμών στο τέλος του 2020, η επιτυχία ανοσίας σε ικανοποιητικό κομμάτι του πληθυσμού αλλά και η συνολική άρση των μέτρων για την διασπορά του κορωνοϊού, δεν φαίνεται να έχει κάποιο σαφές χρονοδιάγραμμα.
Η συμβουλή μας λοιπόν προς τις επιχειρήσεις είναι να σχεδιάσουν την επόμενη σεζόν έχοντας ως δεδομένη την ύπαρξη του κορωνοϊού και τα μέτρα που την συνοδεύουν. Έχοντας μια εμπειρία τριών μηνών σε lockdown και τεσσάρων σε σταδιακή άρση των μέτρων, έχουμε πολύ μεγαλύτερη εμπειρία από αυτήν που είχαμε στις αρχές Μαρτίου όπου κληθήκαμε να λειτουργήσουμε σε ένα κλίμα πλήρους αβεβαιότητας. Τώρα πια γνωρίζουμε ότι προτεραιότητα έχει η ασφάλεια του κοινού μας και μείωση της διασποράς του ιού.
Έτσι μπορούμε να εξοπλίσουμε τα καταστήματά μας με όλα τα απαραίτητα μέσα για να δημιουργήσουμε ένα αίσθημα ασφάλειας στους πελάτες μας. Γνωρίζουμε ότι το κοινό έχει εξοικειωθεί με τις online αγορές. Δημιουργώντας ένα ηλεκτρονικό κατάστημα τα προϊόντα μας συνεχίζουν να έχουν παρουσία στα “ράφια” των καταναλωτών, ακόμη και αν δυσκολεύονται να επισκεφθούν το κατάστημά μας. Τέλος, χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο έχουμε την δυνατότητα να κάνουμε αισθητή την παρουσία μας και να επικοινωνήσουμε στο κοινό μας όλους τους λόγους που πρέπει να τον κάνουν να αισθάνεται ασφαλής γύρω από την επιχείρηση και τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μας, μέσω του ψηφιακού μάρκετινγκ.
Πριν λίγο καιρό είχαμε δει 5 λόγους για να δημιουργήσετε το εταιρικό σας website σε WordPress. Εκτός από ένα δωρεάν, εξαιρετικά ώριμο και πλούσιο σε λειτουργικότητα εργαλείο, το WordPress αποτελεί επίσης σύστημα Ελεύθερου Λογισμικού / Λογισμικού Ανοικτού Κώδικα (ΕΛ/ΛΑΚ), χαρακτηριστικό στο οποίο οφείλονται πολλά από τα πλεονεκτήματά του.
Για να μείνουμε στην ουσία, θα αποφύγουμε να εμπλακούμε στο διάλογο για το αν το Ελεύθερο Λογισμικό ή ο Ανοικτός Κώδικας είναι πιο δόκιμοι όροι και θα παρουσιάσουμε μια σειρά από πλεονεκτήματα που “θα απολαύσετε” εάν επιλέξετε να υλοποιήσετε τα digital assets σας κάνοντας χρήση ΕΛ/ΛΑΚ.
Πλήρης προσβασιμότητα
Σε συστήματα κλειστού λογισμικού, είναι στη διακριτική ευχέρεια των κατασκευαστών να σας αποκαλύψουν το κομμάτι των λειτουργιών του λογισμικού που εκείνοι επιθυμούν. Αυτό συμβαίνει γιατί πολύ απλά σαν χρήστες της εφαρμογής δεν έχετε πρόσβαση στον κώδικα (πως φτιάχθηκε δηλαδή το λογισμικό), αλλά μόνο στο τελικό εκτελέσιμο αρχείο.
Με το ΕΛ/ΛΑΚ, οι χρήστες έχουν πλήρη πρόσβαση στον κώδικα, το εκτελέσιμο αρχείο, την τεκμηρίωση και εν γένει σε οποιοδήποτε άλλο asset του λογισμικού. Έτσι υπάρχει διαφάνεια μεταξύ της ομάδας ανάπτυξης και του τελικού χρήστη, αφού ο τελευταίος μπορεί να πιστοποιήσει ότι το λογισμικό προσφέρει πραγματικά “ό,τι υπόσχεται”, είτε μόνος του (αν έχει τεχνικές γνώσεις), είτε χρησιμοποιώντας κάποιον εμπειρογνώμονα.
Η τεκμηρίωση υπάρχει (!) και είναι συνήθως υψηλής ποιότητας
Όταν δε χρειάζεται να μοιραστούμε τον πηγαίο κώδικα του λογισμικού μας με άλλους, συνήθως τεκμηριώνουμε πρόχειρα, ελάχιστα ή καθόλου. Αυτό συμβαίνει κατά κόρον στα λογισμικά κλειστού κώδικα αφού, επειδή ο κώδικας μοιράζετε μεταξύ των προγραμματιστών της εταιρίας, οποιαδήποτε απορία σχετικά με αυτόν μπορεί να λυθεί δια ζώσης.
Στο ΕΛ/ΛΑΚ τα πράγματα είναι διαφορετικά. Σχεδιάζουμε κώδικα ο οποίος θα χρησιμοποιηθεί, διορθωθεί και επεκταθεί, από προγραμματιστές που δεν γνωρίζουμε προσωπικά (και ενδέχεται να μη συναντήσουμε ποτέ στη ζωή μας. Προκειμένου λοιπόν το λογισμικό μας να είναι ελκυστικό προς όλους αυτούς τους εν δυνάμει συνεργάτες που θα τον επεκτείνουν pro bono, προσπαθούμε να γράφουμε όσο πιο αναλυτική και καλογραμμένη τεκμηρίωση γίνεται.
Ακόμη, όμως, και για projects ΕΛ/ΛΑΚ που η τεκμηρίωση είναι κακής ποιότητας ή ελλιπής υπάρχει περίπτωση κάποιος τρίτος να επέμβει και να τη διορθώσει.
Η λειτουργικότητα είναι ώριμη
Ένα πολύ συχνό φαινόμενο στα συστήματα λογισμικού είναι οι αστοχίες (bugs)… τα οποία για να διορθωθούν, πρέπει κανείς να τα βρει πρώτα. Πολλές εταιρίες λογισμικού σήμερα απασχολούν προσωπικό με την ιδιότητα του tester, δουλειά του οποίου είναι ο έλεγχος του λογισμικού για bugs.
Στο ΕΛ/ΛΑΚ επειδή το λογισμικό είναι συνεχώς ανοικτό και προσβάσιμο από όλους, οι τελικοί χρήστες το χρησιμοποιούν (και άρα το ελέγχουν), καταχωρούν τα bugs που βρίσκουν και πολλές φορές τα διορθώνουν κιόλας, αν έχουν τεχνική κατάρτιση.
Ας σκεφτούμε το εξής τώρα: Τι είναι πιθανότερο να είναι περισσότερο ελεγμένο; Ένα λογισμικό μιας εταιρίας που αναθέτει το testing σε μερικούς υπαλλήλους ή ένα λογισμικό που ελέγχεται καθημερινά από δεκάδες διαφορετικών χρηστών, ενώ χρησιμοποιούν το λογισμικό σαν τελικοί χρήστες;
Πληθώρα επεκτάσεων
Όταν φτιάχνουμε ένα σύστημα λογισμικού έχουμε στο νου μας μια σειρά πραγμάτων που θα θέλαμε να κάνει. Αυτό το λέμε version 1.0. Ας υποθέσουμε ότι το ίδιο λογισμικό θέλει να το χρησιμοποιήσει κάποιος άλλος χρήστης ή εταιρία. Οι ανάγκες του/της μπορεί να είναι διαφορετικές. Σε αυτήν την περίπτωση προχωράμε σε αυτό που ονομάζουμε επέκταση συστήματος, δημιουργούμε δηλαδή νέες λειτουργίες προσπαθώντας να καλύψουμε αυτές τις έξτρα ανάγκες.
Στο κλειστό λογισμικό επεκτάσεις γίνονται μετά από απαίτηση κάποιου πελάτη. Στο ΕΛ/ΛΑΚ, επειδή η πρόσβαση στον κώδικα είναι ελεύθερη, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να προχωρήσουν σε υλοποίηση των δικών τους επεκτάσεων ανά πάσα στιγμή. Οι άδειες ΕΛ/ΛΑΚ, ωστόσο, συνήθως επιβάλλουν αυτές οι νέες επεκτάσεις να “επιστραφούν” πίσω στην κοινότητα λογισμικού ώστε να χρησιμοποιηθούν και από άλλους. Έτσι, τα έργα ΕΛ/ΛΑΚ επεκτείνονται συνεχώς με νέες λειτουργικότητες που αποτελούν ανάγκες των τελικών χρηστών και το βασικότερο, οι επεκτάσεις αυτές είναι τις περισσότερες φορές δωρεάν για όλη την κοινότητα.
Μπορείτε να ζητήσετε support, αλλά δεν είστε υποχρεωμένοι
Δυο κόστη που είναι προαιρετικά στη χρήση ανοικτού λογισμικού είναι το κόστος άδειας (lisence fee) και το κόστος υποστήριξης (support). Επειδή το ΕΛ/ΛΑΚ είναι ελεύθερα διαθέσιμο προς όλους, οποιοσδήποτε επενδύσει χρόνο ώστε να το μελετήσει σε βάθος μπορεί να το κατανοήσει και να το υποστηρίξει. Αν δεν υπάρχει τέτοιο άτομο διαθέσιμο, η εταιρία μπορεί να αναζητήσει υποστήριξη από την κοινότητα του συγκεκριμένου έργου ΕΛ/ΛΑΚ επί πληρωμή.
Φορητότητα και αλλαγή τεχνικού team
Αν έχετε συνεργαστεί με εταιρίες ανάπτυξης ιστοσελίδων κλειστού κώδικα, μπορεί να έχετε συναντήσει τον όρο ότι αν επιλέξετε να αλλάξετε συνεργάτη, δεν μπορείτε να “πάρετε” την ιστοσελίδα σας μαζί. Η λογική πίσω από αυτό είναι ότι, αν πάρετε το site μαζί σας, παίρνεται και τον πηγαίο κώδικα, που είναι ιδιοκτησία της εταιρίας που το έφτιαξε.
Με τα συστήματα ΕΛ/ΛΑΚ αυτό δεν είναι πρόβλημα καθώς ο κώδικας βρίσκεται ήδη ελεύθερα εκεί έξω. Αυτό σημαίνει ότι ανά πάσα στιγμή επιλέξετε να αλλάξετε συνεργάτη, το website σας μπορεί να μετακινηθεί χωρίς πρόβλημα στο server του νέου συνεργάτη χωρίς να χρειάζεται να το φτιάξετε, και άρα να το πληρώσετε, από την αρχή!
Λίγο καιρό πριν είχα σχολιάσει την ομιλία του κ. Πιερρακάκη, Υπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης, στην Βουλή των Ελλήνων στις 21/07/2019, λέγοντας ότι το σημαντικότερο σημείο ήταν η έμφαση που έδωσε στον ψηφιακό μετασχηματισμό της χώρας. Ειδικότερα εκθείασα την πρότασή του για την δημιουργία μιας Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού, ως μπούσουλα για την σωστή υλοποίηση ψηφιακών εφαρμογών που θα μπορούσαν να αποτελέσουν, επιτέλους, μια ώριμη τεχνολογική υποδομή.
Φυσικά, η εκπόνηση μιας τέτοιας μελέτης μας επιτρέπει να σχεδιάσουμε σωστά και προσεκτικά με γνώμονα το μέλλον. Αποτελεί όμως επίσης μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να:
Καταγράψουμε την τρέχουσα κατάσταση.
Να επωφεληθούμε από οτιδήποτε υπάρχει ήδη, είναι ποιοτικό και μπορεί να χρησιμοποιηθεί.
Να μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος και να μην τα επαναλάβουμε.
Και τέλος να εμπλέξουμε, στον βαθμό του εφικτού, τον πολίτη που σε τελική ανάλυση θα αποτελέσει τον τελικό χρήστη (όπως λέμε στην πληροφορική) των υπηρεσιών της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης.
Μετά την ομιλία του Ιουλίου είδαμε επίσης κινήσεις στελέχωσης μιας επιτροπής Ελλήνων και ξένων εμπειρογνώμων με “προϋπηρεσία” σε θέματα ψηφιακού μετασχηματισμού (όπως π.χ. συνέβη με τον κ. Toomas Hendrik Ilves, πρώην πρόεδρο της Εσθονίας).
Όσο ευχάριστο κι αν είναι που ο κ. Ilves δέχθηκε να προσφέρει την εμπειρία του αφιλοκερδώς, συνεχίζω να αναρωτιέμαι αν υπάρχει εγχώριο δυναμικό, έξω από τις κυβερνητικές τάξεις, που θα μπορούσε και θα ήθελε να συνεισφέρει γνώση στην οργάνωση και τον σχεδιασμό της Βίβλου του Ψηφιακού Μετασχηματισμού.
Δημόσια διαβούλευση express
Το ζήτημα της δημιουργίας της Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού της χώρας τέθηκε όντως σε δημόσια διαβούλευση στις 30/07/2019 για να ολοκληρωθεί με συνοπτικές διαδικασίες μόλις 3 ημέρες μετά, στις 02/08/2019. Το τελικό κείμενο είναι το εξής:
“Η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού επικαιροποιεί και αντικαθιστά την Εθνική Ψηφιακή Στρατηγική. Η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού εκδίδεται και δημοσιεύεται με απόφαση του Υπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης και περιλαμβάνει τις βασικές αρχές, το πλαίσιο και τις κατευθύνσεις για τον ψηφιακό μετασχηματισμό της Δημόσιας Διοίκησης, καθορίζει τις ειδικότερες αρχές που διέπουν κάθε οριζόντια ή τομεακή πρωτοβουλία προς τον σκοπό αυτό και ενσωματώνει την καταγραφή όλων των σχετικών διαδικασιών και δράσεων με μετρήσιμους στόχους και μετρήσιμα αποτελέσματα ανά τρίμηνο. Είναι δεσμευτική για όλους τους φορείς του δημόσιου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα, τους οποίους αφορά.
Εφόσον κρίνεται αναγκαίο, η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού μπορεί να αναπροσαρμόζεται κάθε πέντε χρόνια από την έκδοση της, με απόφαση του Υπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης.”
Το κείμενο σαν κείμενο, σε μια πρώτη ανάγνωση παρουσιάζει απλά την πρόθεση η μέχρι σήμερα Εθνική Ψηφιακή Στρατηγική να μετατραπεί σε “Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού”. Επαναπροσδιορίζει επίσης τους τομείς ευθύνης και δίνει συγκεκριμένες αρμοδιότητες στον Υπουργό Ψηφιακής Διακυβέρνησης, ρόλο για τον οποίο ούτως ή άλλως ο κ. Πιερρακάκης είχε προαναγγείλει στην ομιλία του στην Βουλή στις 21/07/2019 την πρόθεση της κυβέρνησης να ενδυναμώσει.
Τα προβλήματα
Για ακόμη μια φορά, η ελληνική κυβέρνηση δείχνει να ξεκινάει σχεδιασμό χωρίς να έχει προηγουμένως προχωρήσει σε καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης. Δεν διαφαίνεται να έχει γίνει ανάλυση των δυνάμεων – αδυναμιών – ευκαιριών – απειλών (SWOT analysis).
Στο κείμενο της διαβούλευσης διαβάζουμε ότι “Η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού επικαιροποιεί και αντικαθιστά την Εθνική Ψηφιακή Στρατηγική”. Από αυτό αντιλαμβανόμαστε ότι η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού μάλλον δεν θα λάβει υπόψη της τις συναφείς προγενέστερες υποχρεώσεις της Ελλάδας απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση (π.χ. 4ο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ανοικτή Διακυβέρνηση το οποίο περιλαμβάνει σχεδιασμό έως και το 2021).
Τέλος, δεν προκύπτει από πουθενά ότι έχει γίνει μια ευρύτερη μελέτη σε καλές πρακτικές, στον σχεδιασμό ψηφιακών λύσεων που προορίζονται για ηλεκτρονική διακυβέρνηση και ήδη υιοθετούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (για παράδειγμα η επένδυση σε λογισμικό ανοικτού κώδικα, η έμφαση στις ευέλικτες μεθοδολογίες ανάπτυξης ή η οργανωμένη και προσεκτική χρήση και διαχείριση των προσωπικών δεδομένων των ευρωπαίων πολιτών).
Μια χαμένη (;) ευκαιρία
Η γνώμη μου είναι ότι η πλατφόρμα των δημόσιων διαβουλεύσεων ποτέ δεν προβλήθηκε και δεν αξιοποιήθηκε όπως θα μπορούσε. Σε μια εποχή που κολοσσιαία λογισμικά (όπως ο Apache Web Server, το λειτουργικό σύστημα Redhat Linux ή η πλατφόρμα διαχείρισης περιεχομένου WordPress) δουλεύονται και εξελίσσονται συνεργατικά από δεκάδες χιλιάδες επαγγελματίες που προσφέρουν εθελοντικά τον χρόνο τους παγκοσμίως, θα περίμενε κανείς μια δυναμική ανοικτή πρόσκληση στο εγχώριο δυναμικό για την συμμετοχή στην διαμόρφωση της Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού.
Καλή η επιτροπή εμπειρογνώμων αλλά και η δυναμική της ευφυΐας του πλήθους έχει αποδειχθεί μια ανεπανάληπτη πρακτική.
Για την Εσθονία άκουσα για πρώτη φορά πίσω στα 2015, έναν χρόνο μετά την ανακοίνωση του προγράμματος e-residency. Το πρόγραμμα αυτό επέτρεπε σε μη Εσθονούς πολίτες πρόσβαση σε υπηρεσίες του εσθονικού κράτους όπως τραπεζική, σύσταση επιχείρησης, φορολόγησης, κ.ο.κ. με απώτερο σκοπό την σύσταση επιχειρήσεων από απόσταση. Όλα αυτά ήταν εφικτά με τη χρήση μιας ψηφιακής έξυπνης κάρτας που εκδίδονταν στο όνομα του ενδιαφερόμενου και με οποία μπορούσε να υπογράφει τα σχετικά έγγραφα.
Η αμέσως επόμενη φορά που άκουσα για την Εσθονία ήταν το 2017 όταν φιλοξένησε το ετήσιο συνέδριο MyData 2017. Η MyData είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με έδρα την Φιλανδία και βασικό στόχο την ενημέρωση του διαδικτυακού κοινού σχετικά με τον διαμοιρασμό των δεδομένων που συμβαίνει καθώς χρησιμοποιούμε τις διάφορες online υπηρεσίες (social media, e-shops, δημόσιες υπηρεσίες, κ.ο.κ.).
Γρήγορη επιστροφή στο 2019, η κυβέρνηση ανακοινώνει την συνεργασία της με τον ToomasHendrikIlves που διετελέσε πρόεδρος της Εσθονίας από το 2006 έως το 2016 και θεωρείται ότι συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στον ψηφιακό μετασχηματισμό της Εσθονίας. Ο Toomas Hendrik Ilves θα είναι λοιπόν το πρώτο μέλος της επιτροπής Ελλήνων και Ξένων εμπειρογνωμόνων, η οποία θα λειτουργεί συμβουλευτικά στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης (πρώην Υπουργείο Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης) του Κυριάκου Πιερρακάκη.
Γνώμη μου είναι πως πρόκειται για μια πολύ καλή κίνηση, ιδιαίτερα αν ισχύει ότι ο Toomas Hendrik Ilves θα προσφέρει τις υπηρεσίες του αμισθί. Είναι όμως η έλλειψη τεχνογνωσίας το πρόβλημά μας;
Το successstory
Τι πέτυχε όμως η Εσθονία στο κομμάτι του ψηφιακού μετασχηματισμού και γιατί είναι ένα καλό παράδειγμα προς μίμηση για την Ελλάδα; Μια περιεκτική απάντηση βρίσκεται σε αυτό το report του World Economic Forum.
Ας δούμε κάποια σημαντικά σημεία: – Ο ψηφιακός μετασχηματισμός της Εσθονίας, γνωστός ως e-Estonia, έχει σαν στόχο την δημιουργία μιας ψηφιακής κοινωνίας η οποία διευκολύνει την διάδραση των πολιτών με το κράτος χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικές λύσεις που οδηγούν σε υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας. – Στο e-Estonia προσφέρονται 600 ηλεκτρονικές υπηρεσίες προς τους πολίτες και 2400 ηλεκτρονικές υπηρεσίες προς τις επιχειρήσεις. Με αυτό τον τρόπο οι διεργασίες προωθούνται σε ένα ψηφιακό περιβάλλον μειώνοντας την γραφειοκρατία και κάνοντας τον δημόσιο τομέα να λειτουργεί πιο αποτελεσματικά. – Το 2000 η κυβέρνηση ανακύρηξε την πρόσβαση στο Internet ως ανθρώπινο δικαίωμα. – Την στιγμή συγγραφής του report η Εσθονία έχει πάνω από 1500 συμμετέχοντες στο πρόγραμμα e-Residency από 73 διαφορετικές χώρες. – Στο πλαίσιο της ανοικτότητας και την διαφάνειας οι Εσθονοί πολίτες έχουν πλήρη έλεγχο των προσωπικών τους δεδομένων. – Στα 2000, οι συνεδριάσεις του υπουργικού συμβουλίου είχαν ήδη ψηφιοποιηθεί πλήρως. – Στα 2012, το 94% των επιστροφών φόρων συνέβαινε online και χρειάζονταν περίπου 5’ κατά μέσο όρο στον πολίτη να συμπληρώσει τα στοιχεία που έλειπαν από την αυτόματη συμπλήρωση ώστε να προωθηθούν τα χρήματα από την εφορία στην τοπική τράπεζα. – Το e-Estonia επιτυγχάνει εξαιτίας της υποδομής του. Σχεδιάστηκε ως ένα ανοικτού τύπου, αποκεντρωμένο σύστημα. Η υποδομή που συνδέει τις διάφορες υπηρεσίες του δημοσίου, το X-Road, αποτελεί ένα σύστημα λογισμικού ανοικτού κώδικα που ενώνει διαφορετικές βάσεις δεδομένων χρησιμοποιώντας υψηλά επίπεδα κρυπτογράφησης. Τέλος, το σύστημα έχει σχεδιαστεί με τρόπο ευέλικτο, που επιτρέπει την εύκολη επέκτασή του και την προσθήκη νέων ηλεκτρονικών υπηρεσιών.
Πόσο δύσκολο είναι άραγε και στην Ελλάδα, να επιτύχουμε κάποια αξιόλογα αποτελέσματα, όσον αφορά στον ψηφιακό μετασχηματισμό. Ίσως όχι και τόσο αν καταφέρουμε να θέσουμε ξεκάθαρους και ρεαλιστικούς στόχους. Πως μπορεί να γίνει αυτό; Ας δούμε τι έκανε η Εσθονία.
Διαβάζοντας κανείς την «Ψηφιακή Ατζέντα 2020 για την Εσθονία» αμέσως μετά την εισαγωγή θα φτάσει στο τμήμα του εγγράφου που τιτλοφορείται «1. Υπάρχουσα Κατάσταση». Εκεί θα βρεί μια καταγραφή του τι έχει συμβεί μέχρι εκείνη τη στιγμή στην Εσθονία όσον αφορά το ψηφιακό κομμάτι και, προς έκπληξη ίσως των περισσότερων από εμάς, η ανάλυση χωρίζεται στα εξής δύο υπό τμήματα: – Πρόοδος μέχρι τώρα. – Προκλήσεις
Εδώ παρατηρούμε μια διάθεση για συνέχεια στην ψηφιακή πολιτική της χώρας καταγράφοντας και προβάλλοντας τα “καλά που έχουν γίνει ως τώρα” και σημειώνοντας τις προκλήσεις που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε στο μέλλον.
Στην συνέχεια του ίδιου εγγράφου θα βρούμε το τμήμα με τίτλο «2. Όραμα για την Κοινωνία της Πληροφορίας στην Εσθονία το 2020» όπου τίθενται οι στόχοι που καλείται η κυβέρνηση να επιτύχει.
Ποιοι είναι αυτοί; – Βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών – Προώθηση της εσθονικής πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω ψηφιοποίησης – Υψηλά επίπεδα απασχόλησης – Αυξημένη παραγωγικότητα
Και όλοι αυτοί οι στόχοι συνοδεύονται από μια αναλυτική λίστα συγκεκριμένων ενεργειών που πρέπει να γίνουν.
Τι πρέπει λοιπόν να κάνουμε για να προχωρήσουμε αποτελεσματικά στον ψηφιακό μετασχηματισμό; Να επενδύσουμε σε ένα πλάνο, μια στρατηγική ψηφιακού μετασχηματισμού, αντί να υλοποιούμε σπασμωδικά και ευκαιριακά λύσεις. Να καταγράψουμε αναλυτικά τι υπάρχει σήμερα, σε ποιον βαθμό λειτουργεί και να αναγνωρίσουμε τις ελλείψεις και τις προκλήσεις μας, αντί να λειτουργούμε σε ένα δαιδαλώδες περιβάλλον πεπλεγμένων ηλεκτρονικών υπηρεσιών. Να επενδύσουμε με μοντέρνες τεχνικές ανάπτυξης λογισμικού (ευέλικτες μεθοδολογίες ανάπτυξης, ανοικτό λογισμικό), αντί να βασίζουμε την ανάπτυξη των υπηρεσιών μας σε κλειστά συστήματα με απαρχαιωμένες μεθοδολογίες ανάπτυξης (π.χ. μοντέλο καταρράκτη) που μπορεί να επιλέγουν ακόμη κάποιοι από τους αναδόχους. Να εμπλέξουμε τους πολίτες στο σχεδιασμό του λογισμικού που τους αφορά, αντί να υλοποιούμε λύσεις χωρίς την εμπλοκή τους και να πρέπει μετά να τους επιβάλλουμε σε μια διαδικασία ζόρικης εκπαίδευσης. Να εκπαιδεύσουμε τους πολίτες στο να αναγνωρίζουν τα δεδομένα που παρέχουν online και να έχουν τον πλήρη έλεγχό τους όσον αφορά, τουλάχιστον, τις δημόσιες ηλεκτρονικές υπηρεσίες, αντί να νομοθετούμε εκπρόθεσμα και υπό την απειλή προστίμων, για τον GDPR.
Θα είμασταν κουτοί να αρνηθούμε βοήθεια και καθοδήγηση από εμπειρογνώμονες μιας χώρας που κρατάει τα ηνία στον ψηφιακό μετασχηματισμό, όπως είναι η Εσθονία. Ιδιαίτερα όταν μας παρέχεται δωρεάν. Θα πρέπει όμως, αργά ή γρήγορα, να αναλάβουμε τις ευθύνες μας και να αξιολογήσουμε τις μέχρι τώρα ψηφιακές υποδομές της χώρας, να τραβήξουμε μία γραμμή εκεί που η ποιότητα είναι αποδεκτή με βάση τους στόχους μας και να πάμε παρακάτω.
στον ψηφιακό μετασχηματισμό βρίσκεται το κλειδί για την μελλοντική ανάπτυξη στην Ευρώπη.
αλλά και ότι:
η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημιούργησε το νέο πρόγραμμα Ψηφιακή Ευρώπη με συνολικό προϋπολογισμό 9,2 δισ. ευρώ προκειμένου να διαμορφωθεί και να υποστηριχθεί ο ψηφιακός μετασχηματισμός των ευρωπαϊκών κοινωνιών και οικονομιών.
Που εστιάζει όμως το πρόγραμμα «Ψηφιακή Ευρώπη»; 1. Υπερ-υπολογιστές. 2. Τεχνητή Νοημοσύνη. 3. Κυβερνοασφάλεια και εμπιστοσύνη. 4. Προηγμένες ψηφιακές δεξιότητες. 5. Διασφάλιση της ευρείας χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών σε όλους τους τομείς της οικονομίας και την κοινωνίας.
Παρατηρώντας λίγο καλύτερα τα παραπάνω πέντε (5) πεδία μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση βλέπει ως επένδυση την ενδυνάμωση των τεχνολογικών υποδομών, την προώθηση καινοτόμων εργαλείων και «έξυπνων» λύσεων.
Συνδυάζοντας τα παραπάνω με την εκπαίδευση των ευρωπαίων πολιτών στις ψηφιακές τεχνολογίες, δίνοντας πάντα τον απαραίτητο σεβασμό σε θέματα ασφάλειας και ιδιωτικότητας, όπως πλέον επιτάσσει άλλωστε και ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (GDPR), θα μπορούσαμε να πούμε ότι ορίζουμε χονδρικά τις απαιτήσεις του ψηφιακού μετασχηματισμού για ένα κράτος – μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Και στην πράξη;
Σε κάθε χώρα οι πολίτες συμμετέχουν σε διαδικασίες. Η έκδοση ενός πιστοποιητικού, η υποχρεωτική στράτευση, η φοίτηση στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, η ίδρυση μιας εταιρείας, η επίσκεψη στον γιατρό του ΕΟΠΥΥ, η συνταγογράφηση, η υποβολή της φορολογική μας δήλωσης είναι παραδείγματα τέτοιων διαδικασιών.
Καθώς συμμετέχουμε λοιπόν σε αυτές τις διαδικασίες, μοιραία παράγουμε δεδομένα, πληροφορία δηλαδή ή οποία με κάποιον τρόπο καταλογογραφείται και αποθηκεύεται στο αρχείο του δημοσίου. Ένα δεύτερο σημείο το οποίο πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι οι προαναφερθείσες διαδικασίες, στην πλειονότητά τους, υποστηρίζονται από υπαλλήλους του δημόσιου τομέα.
Με τον ψηφιακό μετασχηματισμό μπορούμε να ψηφιοποιήσουμε τμήματα των παραπάνω διαδικασιών. Έτσι μπορούμε να επιτύχουμε την αυτοματοποίηση, σε ένα βαθμό, κάποιων εργασιών (όπως π.χ. την αρχειοθέτηση την πληροφορίας που συλλέγεται). Παράλληλα, με την ψηφιοποίηση, μειώνουμε σημαντικά τις ανάγκες σε φυσικό αποθηκευτικό χώρο και διασφαλίζουμε τα δεδομένα από φυσικές καταστροφές (π.χ. πλημμύρες ή φωτιές). Αυτό επιτρέπει στην κυβέρνηση να απασχολεί τον βέλτιστο αριθμό δημοσίων υπαλλήλων και στον πολίτη να γλιτώνει πολύτιμο χρόνο από αναμονή σε ουρές ή από την επανάληψη διαδικασιών εξαιτίας ανθρώπινου λάθους.
Το χαμένο (;) τρένο…
Πολύ συχνά ακούγεται η φράση «η Ελλάδα έχασε το τρένο της Πληροφορικής». Συνήθως η φράση αυτή αναφέρεται στο γεγονός ότι η Ελλάδα, σαν χώρα, άργησε να υιοθετήσει ψηφιακές λύσεις και να επενδύσει στην τεχνολογία ως άξονα ανάπτυξης. Είναι αλήθεια ότι τα επίπεδα ηλεκτρονικού αναλφαβητισμού ήταν ιδιαίτερα υψηλά στην χώρα μας, πριν την ραγδαία εξάπλωση των κοινωνικών δικτύων (π.χ. Facebook, Instagram, κ.ο.κ.) αλλά αυτό είναι ένα θέμα που ίσως θα μας απασχολήσει σε κάποιο επόμενο άρθρο.
Γεννάται λοιπόν το ερώτημα αφού ο ψηφιακός μετασχηματισμός είναι στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης εδώ και πολλά χρόνια, γιατί η Ελλάδα δεν κατάφερε, αξιοποιώντας τις υψηλές χρηματοδοτήσεις να εξελιχθεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Παρόλο που έχουν υπάρξει σημαντικά έργα (π.χ. η δημιουργία του συστήματος TAXIS, για τις φορολογικές διαδικασίες ή το σύστημα ΔΙΑΥΓΕΙΑ που έχει σαν στόχο την δημοσιοποίηση των κρατικών δαπανών για λόγους διαφάνειας) οι χρηματοδοτήσεις αυτές δεν αξιοποιήθηκαν ποτέ στρατηγικά.
Τα έργα που προκηρύσσονται δεν ακολουθούνται από ένα ενιαίο σύστημα αυστηρών προδιαγραφών και έτσι ο σχεδιασμός τους περνάει μοιραία στην ευθύνη των διαφόρων αναδόχων. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει ο κίνδυνος οι εφαρμογές που υλοποιούνται να διαφέρουν σε επίπεδο τεχνολογιών, υποδομής και υπό συνθήκες να καταλήγουν να μην είναι καν συμβατές η μία με την άλλη. Αυτή η εξέλιξη σε συνδυασμό με τις εξαιρετικά αργές διαδικασίες του ελληνικού Δημοσίου έχουν σαν αποτέλεσμα πολλά από τα προαναφερθέντα ψηφιακά έργα να είναι σήμερα “γερασμένα” και σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμη και παρωχημένα.
Η πλατφόρμα…
Το ότι μέχρι σήμερα αντιμετωπίζαμε τον ψηφιακό μετασχηματισμό, ως το «τρένο που πρέπει προλάβουμε» είναι ίσως και το πρόβλημα αυτό καθέ αυτό.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην ανάλυση του ανεξάρτητου φορέαν ερευνών Διανέοσις με τίτλο «Γιατί δεν «δούλεψε» το ΕΣΠΑ» η απορρόφηση μεγάλων χρηματικών ποσών για την ανάπτυξη μεγάλων έργων πληροφορικής, όταν δεν υπάρχει η σωστή υποδομή για την απορρόφηση και αξιοποίησή τους θα οδηγήσει σε τρικ και μεσοβέζικες λύσεις που λειτουργούν σήμερα αλλά δεν αποτελούν επένδυση για το μέλλον.
Η επιστήμη της πληροφορικής προσφέρει σήμερα εξαιρετικά δυνατά εργαλεία για την αξιοποίηση παλαιών, ακόμη και παρωχημένων έργων πληροφορικής, με στόχο τον εκμοντερνισμό τους. Με την χρήση των ευέλικτων μεθοδολογίες ανάπτυξης (Agile Methodologies) και το ανοικτό λογισμικό (Open Source) μπορούμε να πετύχουμε τον σχεδιασμό λύσεων με απευθείας εμπλοκή των πολιτών με στόχο την καλύτερη εξυπηρέτησή τους. Τέτοιου είδους λύσεις έρχονται σε πλήρη αρμονία με τις στρατηγικές επιλογές και προτάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ίσως μια πρόταση είναι να κάνουμε ένα βήμα πίσω, να δούμε τι έχει δημιουργηθεί μέχρι σήμερα στον τομέα των ψηφιακών λύσεων στην Ελλάδα και, με αυτό σαν βάση να αρχίσουμε να συνθέτουμε μια πλατφόρμα ανάπτυξης πάνω στην οποία θα βασιστούν οι ψηφιακές λύσεις που θα προτείνουμε με αφορμή το πρόγραμμα Ψηφιακή Ευρώπη 2021-2027. Ψηφιακές λύσεις που θα υλοποιηθούν για να αποτελέσουν παρακαταθήκη και όχι με αφορμή το πρόγραμμα αυτό καθέ αυτό.
Στην ομιλία του στις 21/07/19 στην ελληνική Βουλή ο κ. Πιερρακάκης, Υπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης ανέφερε, μεταξύ άλλων, την ανάγκη για ψηφιακά έργα που θα έχουν στόχο την απλούστευση της ζωής των πολιτών και όχι απλά την ψηφιοποίηση της γραφειοκρατίας.
Το σημαντικότερο όμως κομμάτι της ομιλίας του, κατά την προσωπική μου άποψη, ήταν αυτό που αφορούσε τον ψηφιακό μετασχηματισμό της Ελλάδας. Μίλησε για την πρόθεση της κυβέρνησης να δημιουργήσει μια “βίβλο ψηφιακού μετασχηματισμού” η οποία θα προσδιορίζει τις αρχές και το σχέδιο υλοποίησης του ψηφιακού μετασχηματισμού παράλληλα με τον ορισμό μετρήσιμων στόχων και αποτελεσμάτων.
Είναι όμως πραγματικά αυτό το πρόβλημα;
Από τον Δεκέμβριο του 2016 βρίσκεται σε ισχύ η Εθνική Ψηφιακή Στρατηγική 2016 – 2021 η οποία αναλύει πολλά από τα ζητήματα στα οποία αναφέρθηκε ο κ. Πιερρακάκης. Αν πάρουμε υπόψη μας και το 4ο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ανοικτή Διακυβέρνηση 2019 – 2021 στο πλαίσιο της συμμετοχής της Ελλάδας στο Open Government Partnership αλλά και τις απαιτήσεις περί προστασίας των προσωπικών δεδομένων που έφερε ο GDPR θα μπορούσαμε να πούμε ότι δημιουργείται ένα εξαιρετικά σαφές πλαίσιο ψηφιακού μετασχηματισμού.
Το γεγονός μάλιστα ότι οι προαναφερθείσες δεσμεύσεις έχουν παραδοτέα, ορόσημα και χρονοδιαγράμματα, καλύπτουν τις ανάγκες ύπαρξης μετρήσιμων στόχων και αποτελεσμάτων και μας “βάζουν δουλειά” τουλάχιστον μέχρι και το 2021 όσον αφορά την ψηφιακή στρατηγική τουλάχιστον.
Το αληθινό πρόβλημα λοιπόν, ίσως πρέπει να το αναζητήσουμε στις προδιαγραφές. Ή μάλλον, για να το θέσουμε καλύτερα, στην έλλειψη προδιαγραφών. Το ελληνικό δημόσιο σήμερα, εξαιτίας της γραφειοκρατίας και των πολύπλοκων διαδικασιών του, είναι κατακερματισμένο σε πολλαπλές ιστοσελίδες που διαφοροποιούνται μεταξύ τους σε επίπεδο υλοποίησης, υποδομής φιλοξενίας και προδιαγραφών.
Παραδείγματα
Η επίσημη ιστοσελίδα της Κυβέρνησης της Ελλάδας: government.gov.gr, για παράδειγμα, είναι υλοποιημένη με το λογισμικό ανοικτού κώδικα WordPress και φιλοξενείται σε server που λειτουργεί με λογισμικό επίσης ανοικτού κώδικα (Apache).
Η επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου Τουρισμού: mintour.gov.gr, από την άλλη, είναι υλοποιημένη σε λογισμικό κλειστού κώδικα της εταιρείας Microsoft (ASP.NET) και εκτελείται σε server που λειτουργεί με επίσης λογισμικό της ίδιας εταιρίας (IIS).
Τέλος, το Υπουργείο Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης, σήμερα Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης: mindigital.gr, του οποίου η ιστοσελίδα είναι υλοποιημένη με λογισμικό ανοικτού κώδικα, χρησιμοποιεί διαφορετικό λογισμικό από αυτά της κυβέρνησης της Ελλάδος, και πιο συγκεκριμένα Joomla.
Ακόμη και αν δεν θέλουμε να λάβουμε υπόψη ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δείχνει να προωθεί την έννοια του ανοικτού λογισμικού έναντι του κλειστού, θα έπρεπε τουλάχιστον, κατά την προκήρυξη των προμηθειών για υλοποίηση ιστοσελίδων του δημοσίου, να υπάρχουν σαφείς προδιαγραφές για τη χρήση συγκεκριμένων λογισμικών όσον αφορά στην υποδομή φιλοξενίας της ιστοσελίδας (server) και στο λογισμικό που θα χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή της ιστοσελίδας. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνονται υψηλότερα επίπεδα συντηρησιμότητας καθίσταται ευκολότερη η εκπαίδευση του προσωπικού και σταδιακά χτίζεται οριζόντια τεχνογνωσία αφού διαφορετικές υπηρεσίες χρησιμοποιούν τα ίδια ψηφιακά εργαλεία.
Παρόμοια προβλήματα προδιαγραφών εντοπίζονται σε θέματα βελτιστοποίησης των ιστοτόπων ως προς την προβολή τους σε κινητές συσκευές (Responsive Design) και την υιοθέτηση διεθνών προτύπων όπως για παράδειγμα το πρότυπο WCAG για φιλικές ιστοσελίδες προς ΑμεΑ. Όσον αφορά το τελευταίο, εάν επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης: mindigital.gr, θα διαπιστώσετε στο κάτω μέρος της σελίδας αναφέρεται (ορθά) ότι η ιστοσελίδα δεν έχει βελτιστοποιηθεί για πρόσβαση από ΑμεΑ. Δεδομένου ότι το συγκεκριμένο πρότυπο αποτελεί πλέον προ-απαιτούμενο για να χρηματοδοτηθεί η υλοποίηση ιστοσελίδων μέσω ΕΣΠΑ, θα έπρεπε να αποτελεί προδιαγραφή τουλάχιστον για όλα τα “websites” του ελληνικού δημοσίου.
Και στο “βάθος” Παραγουάη!
Η έλλειψη προδιαγραφών πολύ συχνά οδηγεί, εκτός από ελλείψεις στην λειτουργικότητα και σε αστοχίες. Στη σελίδα της κυβέρνησης, για παράδειγμα, που αναλύεται το χαρτοφυλάκιο του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης, εμφανίζεται σήμερα ένα Facebook link το οποίο οδηγεί σε εταιρεία κατασκευής πινακίδων και banners στην Παραγουάη που τυγχάνει και ονομάζεται MiN Digital, όπως δηλαδή και η επίσημη ιστοσελίδα του υπουργείου. Προφανώς από κεκτημένη ταχύτητα ο δημιουργός της ιστοσελίδας έβαλε σαν σύνδεσμο στο Facebook το όνομα του ιστοτόπου μη γνωρίζοντας ότι η πραγματική διεύθυνση Facebook για το συγκεκριμένο υπουργείο είναι η αυτή: https://www.facebook.com/MinDigitalGr/. Μια προδιαγραφή ελέγχου για “νεκρά” links αλλά και όλων των συνδέσμων που λειτουργούν προς εξωτερικές ιστοσελίδες ώς προς την ορθότητά τους, θα είχε ενδεχομένως προλάβει αυτήν την αστοχία.
Μακάρι μέχρι το τέλος του έτους να καταφέρει η κυβέρνηση, όπως προανείγγειλε ο κ. Πιερρακάκης να προκηρύξει τα μεγάλα έργα πληροφορικής που βρίσκονται χρόνια στον πάγο. Μακάρι να καταφέρει να χτίσει ένα πλαίσιο απλούστευσης των διαδικασιών που θα διευκολύνουν την διασύνδεση των μητρώων και των περίπλοκων διαδικασιών του ελληνικού δημοσίου.
Ίσως όμως αυτό να είναι ένα δεύτερο, ένα μελλοντικό βήμα. Διότι εάν δεν μπορούμε να προδιαγράψουμε ένα πλήρως λειτουργικό, σύγχρονο, ασφαλές website που να εξυπηρετεί τις διαφορετικές ανάγκες του συνόλου των πολιτών της χώρας, ίσως από εκεί πρέπει να ξεκινήσουμε.
Δύο οδοιπόροι περιπλανώνται στο δάσος. Κάποια στιγμή, ο ένας από αυτούς βρίσκει ένα τσεκούρι. Χαρούμενος ο άλλος αναφωνεί: “Βρήκαμε ένα τσεκούρι!”. “Να μη λες βρήκαμε ένα τσεκούρι, αλλά βρήκα ένα τσεκούρι” τον διορθώνει ο πρώτος οδοιπόρος. Λίγο αργότερα, συναντούν μια παρέα ξυλοκόπων οι οποίοι αναζητούν το χαμένο τσεκούρι τους και, βλέποντας τον έναν από τους άνδρες να το κρατά, τρέχουν κατά πάνω τους θυμωμένοι. “Χαθήκαμε!” φωνάζει ο οδοιπόρος με το τσεκούρι. “Να μη λες χαθήκαμε, αλλά χάθηκα”, του απαντά ο άλλος.
Πολλά startups αποτυγχάνουν, αυτό είναι γεγονός. Κάποιες φορές λόγω του ότι υπερεκτιμήθηκε η ιδέα, κάποιες φορές η χημεία της ομάδας δεν είναι καλή, άλλες έγινε λάθος επιλογή της αγοράς – στόχου, κ.ο.κ. Η κοινότητα που έχει δημιουργηθεί στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, με κοινό σημείο το επιχειρείν και τα startups είναι κάτι ευρύτερο. Ομάδες ανθρώπων που δημιουργούνται μέσα από events δικτύωσης (συναντήσεις Open Coffee, Startup Weekend, κ.ο.κ.), συνεργατικοί χώροι (co-working spaces) σχεδιασμένοι για να καλύπτουν την ανάγκη για προσωρινό και προσιτό χώρο εργασίας, ειδικά χρηματοδοτικά εργαλεία που αναλαμβάνουν επενδύσεις υψηλού ρίσκου (VC funds), δράσεις επιτάχυνσης ιδεών (idea accelerators), είναι μερικά από τα φαινόμενα που αποδεικνύουν ότι αυτή η κοινότητα μετεξελίσσεται σιγά – σιγά σε οικοσύστημα.
Δεν είναι ότι στα startups δεν υπάρχει ανταγωνισμός. Είναι η στόχευση που κάνει τη διαφορά. Ξεφεύγοντας από τα στενά όρια της ελληνικής αγοράς, που αποτελούσε αυτοσκοπό μιας επιχείρησης λίγα χρόνια πριν, ο επίδοξος επιχειρηματίας καλείται να ανακαλύψει μια νέα ανάγκη, την οποία στη συνέχεια θα προσπαθήσει να καλύψει. Σε αυτό το πλαίσιο, το μοντέλο ανταγωνισμού που ήθελε τις εταιρίες να αγωνίζονται για “τη μερίδα του λέοντος των καταναλωτών” μετατρέπεται σε προσπάθεια παραγωγής πρωτότυπων λύσεων προς επίλυση νέων αναγκών ή αναγκών που δεν καλύπτονται πλήρως από τις υπάρχουσες λύσεις.
Αν το τσεκούρι, στον μύθο του Αισώπου, είναι μια έξυπνη επιχειρηματική ιδέα, μικρή σημασία έχει η κτήση, εάν η υλοποίηση της ιδέας δεν είναι η καλύτερη δυνατή. Πολλές από τις ομάδες που στοχεύουν στη δημιουργία ενός startup δημιουργήθηκαν στα πλαίσια κάποιου event δικτύωσης ή επιχειρηματικότητας κατά τη διάρκεια του οποίου είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με ιδέες άλλων συμμετεχόντων, να σχολιάσουν και να δεχθούν κριτική για τη δική τους ιδέα. Τέτοιου είδους διαδικασίες βοηθούν τον επίδοξο επιχειρηματία να αντιληφθεί αφενός ότι η αξία αλλά και τα ουσιώδη προβλήματα μιας ιδέας αρχίζουν να διαφαίνονται αφότου υλοποιηθεί και αφετέρου ότι ελάχιστοι είναι αυτοί που, εφόσον έρθουν σε επαφή με την ιδέα, θα προσπαθήσουν να την οικειοποιηθούν.
Σε πρόσφατη έρευνα (Ιούνιος 2018) της διαΝΕΟσις με τίτλο “Οι ψηφιακές ειδήσεις στην Ελλάδα” διαβάζουμε ότι 7 στους 10 Έλληνες διαθέτουν σύνδεση στο Διαδίκτυο. Από αυτούς, το 71% διαβάζει ειδήσεις στα μεσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) ποσοστό που αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την Βουλγαρία.
Διαβάζουμε ακόμη πως “το 60% των Ελλήνων χρηστών του Διαδικτύου χρησιμοποιούν το Facebook για να διαβάσουν, να δουν ή να συζητήσουν για ειδήσεις” ενώ “ένας στους τρεις χρήστες του διαδικτύου στην Ελλάδα σχολιάζει ειδήσεις, είτε στα social media είτε σε σελίδες ειδησεογραφικού περιεχομένου τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα, ενώ περίπου οι μισοί μοιράζονται ειδήσεις με τις προσωπικές τους επαφές, είτε μέσω μέσων κοινωνικής δικτύωσης είτε μέσω e-mail”. Τα παραπάνω δείχνουν πως τόσο η online ενημέρωση όσο και ο διάλογος που αυτή συνεπάγεται συμβαίνουν, στην Ελλάδα, κατά κύριο λόγο στα μεσα κοινωνικής δικτύωσης και πιο συγκεκριμένα στο Facebook.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε διάφορα “online debates” στο Facebook. Για το οτιδήποτε. Απο το ζήτημα της ονομασίας των Σκοπίων μέχρι το ποιος αποχώρησε από το γνωστό reality Survivor. Μπορεί να πυροδοτηθούν απο καποια είδηση, από κάποιο επίσημο ανακοινωθέν της κυβέρνησης ή από κάποιο σχόλιο που δημοσίευσε κάποιος. Ένα τέτοιο debate πυροδότησε και η πρόσφατη νίκη της ολυμπιονίκη Βούλας Παπαχρήστου. Παρακολουθώντας τα σχετικά άρθρα που ακολούθησαν τη νίκη της βλέπουμε να διαμορφώνονται δύο αντικρουόμενες πλευρές. Η μια εκθειάζει την Παπαχρήστου για το κατόρθωμα της ενώ η άλλη το προσπερνάει ως δευτερεύον υπενθυμίζοντας παλαιότερα επίμαχα σχόλια της που είχαν χαρακτηριστεί ρατσιστικά πυροδοτώντας, τότε, ένα αντίστοιχο διαδικτυακό debate. Για να μην αδικήσουμε κανέναν αυτές είναι προφανώς οι δυο, εκ διαμέτρου αντίθετες ερμηνείες, οι οποίες συνήθως περιβάλλονται από άλλες, πιο μετριοπαθείς απόψεις. Το θέμα μας ωστόσο δεν είναι η Παπαχρήστου.
Παρατηρούμε πως το Διαδίκτυο, και πιο συγκεκριμένα η πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης Facebook, χρησιμοποιείται απο τους πολίτες ως εργαλείο δημοσίου διαλόγου για θέματα που προκύπτουν από την επικαιρότητα. Υπάρχουν άλλα εργαλεία δημοσίου διαλόγου; Στο πλαίσιο της εφαρμογής της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης (e-government) λειτουργεί, εδώ και αρκετά χρόνια, η εθνική πλατφόρμα δημόσιας διαβουλεύσης. Πρόκειται για ένα εργαλείο μεσα απο το οποίο η κυβέρνηση δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να συνεισφέρουν τη γνώμη τους για ζητήματα που πρόκειται να θεσμοθετηθούν. Σε αυτή την πλατφόρμα έχει πρόσβαση και μπορεί να σχολιάσει ο οποιοσδήποτε, μεσα απο μια απλή σχετικά διαδικασία. Υπάρχει ένα κουμπί «σχολιάστε» που οδηγεί τον ενδιαφερόμενο σε μια φόρμα όπου ζητάει κάποια βασικά στοιχεία και το σχόλιο του. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά δυνατό εργαλείο κατά την άποψή μου, που δίνει τη δυνατότητα στον πολίτη να γνωστοποιήσει απευθείας τη σκέψη του στην εκάστοτε αρχή (π.χ. αρμόδιο υπουργείο). Επιπρόσθετα, οι διαβουλεύσεις αρχειοθετούνται οπότε οι πολίτες μπορούν να επιστρέψουν, εκ των υστέρων, και να αξιολογήσουν τις αποφάσεις της εκάστοτε κυβέρνησης μελετώντας όλες τις προτάσεις που είχαν κατατεθεί.
Σε τι βαθμό χρησιμοποιούνται τα παραπάνω εργαλεία δημοσίου διαλόγου από τον Έλληνα χρήστη του Διαδικτύου; Με αφορμή τη δημοσίευση της συνέντευξης του προπονητή της Παπαχρήστου στις στο Facebook και τον διάλογο που πυροδοτήθηκε, . Στα πρώτα 10 σχετικά αποτελέσματα μετρήσαμε 959 σχόλια. Στη συνέχεια επισκεφτήκαμε την εθνική πλατφόρμα δημόσιας διαβούλευσης. Στις 760 δημόσιες διαβουλεύσεις από το 2009 έχουν καταγραφεί συνολικά 196177 σχόλια. Αυτό σημαίνει πως στις τελευταίες 10 αναρτήσεις (και σε διάστημα από 20/7/18 έως 12/8/18 – λιγότερο από μήνα -) στο Facebook για την Παπαχρήστου, έχει γίνει συζήτηση ισάξια με περίπου το 5 τοις χιλίοις της συνολικής συζήτησης από την αρχή λειτουργίας της δημόσιας διαβούλευσης (διάστημα 9 ετών).
Είναι προφανές ότι το Facebook είναι, και μάλλον θα συνεχίσει να είναι, ένα πολύ πιο ώριμο, εύχρηστο και διαδεδομένο εργαλείο από την πλατφόρμα δημόσιας διαβούλευσης της ελληνικής κυβέρνησης. Ίσως μια διαμάχη στο Facebook να ιντριγκάρει περισσότερο από την διαδικασία υποβολής οργανωμένων προτάσεων για τον μελλοντικό σχεδιασμό μιας αξιόλογης εθνικής στρατηγικής, καθώς η τελευταία, δε συνοδεύεται από likes, shares και followers. Ας αναρωτηθούμε όμως μήπως αξίζει να επενδύσουμε λίγο από τον online χρόνο ή την ενεργεία μας και σε αυτό το μέσο δημοσίου διαλόγου. Μήπως με αυτόν τον τρόπο συμμετέχουμε ουσιαστικά στην διακυβέρνηση της χώρας.
Guest blogging to other websites, newsblogs, etc. // 
Αρθρογραφία που φιλοξενήθηκε σε άλλα websites, newsblogs, etc.
